Czesław Liszewski - W marszu i w walce

1. Po zakończonej mobilizacji adiutant ze 103 p. szwol., internowany na Litwie, 5iużył w II Korpusie PSZ; zmarł w Londynie w 1978 r.

2. 11 szwadron kolarzy Suwalskiej BK, mobilizowany przez 3 p. szwol., podlegał bezpośrednio dowódcy Brygady.

3. Oficer ewidencyjny pułku, dowódca 11 szwadronu kolarzy. Internowany na Litwie, w ZSRR i II Korpusie; mieszka w Anglii.

4. Podoficer zawodowy przewidziany na stanowisko wachmistrza-szefa szwadronu. Po 14 IX dowódca plutonu w 1 szwadronie.

5. Podoficer zawodowy pułku, zastępca dowódcy plutonu liniowego, instruktor w Szkole Podoficerskiej, zmobilizowany do szwadronu kolarzy na stanowisko podoficera gospodarczego. Po 14 IX zastępca dowódcy plutonu w 1 szwadionie, 6 X awansowany do stopnia wachmistrza. Czynny w ZWZ został ścięty przez Niemców w więzieniu Neubau (Królewiec).

6. Podoficer nadterminowy w 1 szwadronie, internowany na Litwie; dalsze losy nie są znane.

7. Dowództwo Okręgu Wojskowego (DOK) III Grodno.

8. 41 pułk piechoty im. Marszałka Józef a Piłsudskiego stacjonował przed wojną w Suwałkach.

9. Określenie nieprecyzyjne, gdyż Junackie Hufce Pracy nie wchodziły w skład armii.

10. Kpt. lek. wet. Bazyli Martysz.

11. Mjr dyplomowany kontraktowy, Ukrainiec, przydzielony do pułku okresowo od 1935 r., był dubletem zastępcy dowódcy pułku. Nie miał prawa wglądu do referatu mobilizacyjnego, ani do spraw poufnych i tajnych. Po mobilizacji 24 VIII odesłany do nadwyżek. Internowany na Litwie, następnie w latach 1940-42 działał w Abwehrze na terenie Suwalszczyzny; otrzymał wyrok śmierci od AK; po wojnie jako generał znalazł się w Stanach Zjednoczonych.

12. Dowódca szwadronu ckm 3 p. szwol., odznaczony Krzyżem Virtuti Militari (1939 r.). Jeniec w oflagu VII A (Murnau), po wyzwoleniu szef sztabu 1 p.uł. LWP do rozformowania jednostki 24 VI 1946 r.; zmarł w Warszawie w 1957 r.

13. Podoficer rezerwy, ukończył Szkolę Podoficerską Rezerwy Kawalerii w 1938 roku, miał rodzinę w Suwalskiem; dalsze losy nie są znane.

14. Nadliczbowi żołnierze („nadwyżki ') mieli przejść w zorganizowanej grupie do Ośrodków Zapasowych w Grodnie i Wolkowysku.

15. Promocja oficerska 15 VIII 1937 r oficer do zadań specjalnych w DOK III, miał organizować m.in dywersję w Puszczy Augustowskiej. Jeniec w oflagu II D, po ucieczce ścięty w Poznaniu w 1944 r (według innej wersji zastrzelony przez Niemców w pobliżu obozu).

16. Oficer rezerwy, dowódca plutonu ckm ochrony sztabu Suwalskiej BK.

17. Taczanka to czterokołowy wózek o specjalnej konstrukcji, przystosowany do przewozu ciężkiego karabinu maszynowego na podstawie oraz do strzelania z mego w pozycji poziomej i pionowej (przeciwlotniczej). Zaprzęg trójkonny w poręcz (obok siebie), powożenie z. kozła. Na taczance prócz woźnicy znajdowali się. karabinowy i celowniczy W skład plutonu wchodziły cztery ckm.

18. Podoficer rezerwy, nie odnotowano imienia; dalsze losy nie są znane.

19. Podoficer zawodowy pułku, pomocnik podoficera kasynowego, zmobilizowany do szwadronu kolarzy na stanowisko zastępcy dowódcy plutonu. Ciężko raimy w bitwie 13 IX, uważany za poległego, a przywrócony do zdrowia we wsi Piekuty Skierowany jako cywil przez Niemców na przymusowe roboty; zginął po wojnie w wypadku drogowym na Dolnym Śląsku. Odznaczony Krzyżem Virtuti Mihtan (w rozkazie: pośmiertnie).

20. Oficer zawodowy, dowódca plutonu przeciwpancernego 1 p. uł ; zmarł po wojnie we Wrocławiu.

21. Ppor. rez. Mieczysław Borysewicz, oficer zwiadowczy 1 baterii 4 dak(?).

22. Oficer rezerwy Karśnicki (czy Kraśnicki (krążą dwie wersje tego nazwiska); dalsze losy nie są znane.

23. Dowódca 3 szwadronu 1 p. uł.; poległ 13 IX pod Olszewem.

24. Dowódca 1 szwadronu 1 p. uł.

25. Dowódca 1 plutonu 3 szwadronu 1 p. uł.

26. Dowódca 1 p. uł. poległ 11IX w rejonie Zambrowa odkuł polskiej piechoty; pośmiertnie awansowany do stopnia płk.

27. Dowódca 1 baterii 4 dak; bateria miała 4 działa.

28. Był to batalion pułku piechoty KOP „Głębokie" z Brygady KOP „Grodno".

29. Dowódca rtm. Władysław Kozłowski, dowódcy plutonów: rtm. Hipolit Żarski, poi Edward Frankowski, por. Jerzy Iwanowski. Pionierzy wykonywali przeprawy, praco minerskie, maskownicze (odpowiednik saperów w piechocie).

30. Jeden dywizjon (2 baterie) tego pułku stacjonował w Suwałkach, pozostałe w Grodnie.

31. 2 Pułk Ułanow Grochowskich im. gen. J Dwernickiego stacjonował w Suwałkach i wchodził w skład Suwalskiej BK Koszary pułku mieściły się w północnej części miasta.

32. Koszary te zajmował w czasie pokoju oddział Straży Granicznej.

33. Autor pomylił kolejność wypowiedzenia wojny przez ówczesnych sojuszników polskich. Oba państwa nie wywiązały się z zobowiązania szybkiego uderzenia na Zachodzie.

34. Mjr dyplomowany Edward Bomecki (z 1 p. uł.). Po 6 X w niewoli, po wojnie w Anglii. Autor raportu z 25IX 1945r., w którym bardzo wysoko ocenił postawę 3 p. szwol.

35. Dowódca SGO „Narew , gen bryg od 111930 r , legionista Do lipca 1939 r dowodził 18 DP, zmarł w niewoli niemieckiej w oflagu VII A (Murnau) 17 IV 1944 r.

36. Dowódcy niemieckich 3 i 4 armii.

37. Gen bryg od 19 III 1938 r legionista, dowódca Podlaskiej BK W niewoli niemieckiej, a po wyjściu z mej w II Korpusie (Włochy), zmarł 14 II 1972 r w Manchester.

38. Kpt dyplomowany intendentury, jako oficer mtendentury w sztabie Suwalskiej BK

39. 11 pluton żandarmem Suwalskiej BK, dowódcą por Jerzy Majewski

40. Promocja 15 X 1937 r., dowódca plutonu kolarzy 3 p. szwol., internowany na Litwie, zdołał zbiec i walczył jako dowódca plutonu pizeciwpancernego 2 Dywizji Strzelców Pieszych, a po klęsce Francji drogą morską dotarł z całym oddziałem do Anglii, zdemobilizowany w stopniu majora, mieszka w Argentynie.

41. Gen bryg od 19 III 1938 r., mz. rolnik, dowódca Suwalskiej BK do 20IX 1939 r , potem dowódca DK „Zaza W niewoli niemieckiej, zmarł 12 IX 1960 r w Londynie.

42. Dywizjon 3-bateryjny, dowódca ppłk Ludwik Kiok, stacjonowali do wojny w Suwałkach.

43. W pułku od 1920 r., dowódca 2 szwadronu, odznaczony Krzyżem Virtuti Mihtari (1939 r. ) Internowany na Litwie, potem w II Korpusie, powrócił do kraju w 1947 r., zmarł w Suwałkach w 1980 r.

44. Przeniesiony z 5 pułku strzelców konnych do 3 p. szwol., dowódca 4 szwadronu Internowany na Litwie potem w ZSRR i II Korpusie, zmarł w Angin w 1966 r.

45. Nauczyciel z Suwałk, nadetatowy oficer łącznikowy 4 dak. W niewoli niemieckiej, po wojnie dyrektor Technikum Mechanicznego w Suwałkach, tu zmarł.

46. Może chodzi o kpr Mieczysława Arnoldta, dowódcę drużyny pionierów?

47. Por. lek. med., absolwent Wydziału Lekarskiego Uniwersytetu Jagiellońskiego (1934 r.) Od XI 1936 r w 3 p. szwol., we IX 1939 r. pełnił obowiązki lekarza Brygady, odznaczony Krzyżem Virtuti Mihtari Nie poszedł do niewoli, żołnierz AK mieszka w Warszawie.

48. Podoficer sanitarny pułku, szef ambulansu medycznego.

49. Promocja 15 X 1936 r , dowódca 1 plutonu w 1 szwadronie 3 p. szwol. Internowany na Litwie, walczył we Francji ukończył Wyższą Szkołę Wojenną w Anglii, mjr dyplomowany, zmarł w Kanadzie.

50. 9 Pułk Strzelców Konnych im. gen. Kazimierza Pułaskiego stacjonował w Grajewie. Wchodził w skład Podlaskiej BK.

51. Dowódca 2 batalionu 71 pp (Zambrow).

52. Adiutant 1 p. uł., ranny pod Zambrowem w obie nogi, wożony przy pułku Ostrzelany przez Niemców w czasie transportu do Lidy, przeżył, brał udział w konspiracji w kraju, zmarł po wojnie.

53. Dowódca 1 szwadronu 3 p szwol , odznaczony Krzyżem Virtuti Mihtan (1939 r ) W oflagu VII A (Murnau), a po wyzwoleniu dowódca szwadronu w 25 Pułku Ułanów Wielkopolskich (pancerny), zmarł w 1975 r w Londynie.

54. Rtm dyplomowany. I oficer operacyjny sztabu Suwalskiej BK.

55. Mjr łączności były oficer 3 p. szwol. , szef łączności Suwalskiej BK, był w oflagu.

56. Oficer ordynansowy (II adiutant) dowódcy 1 p. uł., poległ 13 IX w Olszewie.

57. Podlaska Brygada Kawałem pod dowództwem gen bryg Ludwika Kmicica-Skrzynskiego walczyła w składzie 5 Pułk Ułanów Zasławskich z Ostrołęki, 10 Pułk Ułanów Litewskich z Białegostoku, 9 Pułk Strzelców Konnych im gen Kazimierza Pułaskiego z Grajewa, 14 dywizjon artylerii konnej z Białegostoku, oddziały towarzyszące.

58. 3 Pułk Strzelców Konnych im Hetmana Polnego Stefana Czarmeckiego stacjonował w Wołkowysku, został przydzielony do Suwalskiej BK Dowodził nim ppłk dyplomowany Jan Małysiak (zmarł po wojnie w Krakowie).

59. Dowódca baterii 4 dak Jeszcze w 1939 r we Francji, potem w A.nglu, gdzie ożenił się z wdowa po por Jerzym Dziedzicu z 3 p. szwol.

60. Promocja 15 VIII 1928 r., adiutant 3 p. szwol. Internowany na Litwie, w ZSRR i w II Korpusie On to przyczynił się najbardziej do uratowania sztandaru (przekazał go do poselstwa polskiego w Kownie) i ocalił proporzec pułku (wręczył gen W Sikorskiemu w ZSRR) zmarł w Kanadzie.

61. Sztandar 3 p. szwol. z Litwy poprzez Francję, dostał się do Anglii, a obecnie znajduje się w Instytucie i Muzeum im gen Władysława Sikorskiego w Londynie Uratowali go rtm Ostrowski z kapialem Arnoldtem, a 11 maja 1941 r. rozpoznali w kwaterze polowej Naczelnego Wodza (Anglia) oficerowie Jerzy Gilewicz i Borysław Zaryn.

62. Por rezerwy, dowódca 3 plutonu w szwadronie ckm Po 6 X 1939 r w oflagu II C (Woldenberg) Drinz wełnoznawca mieszka w Komorowie koło Pruszkowa.

63. Dowódca 3 p. szwol. od 20 IX 1939 r do 6 X dowódca BK , Edward W oflagu VII A (Murnau), a po wyzwoleniu w II Korpusie jako dowódca 25 p. uł., zmarł w 1951 r w Londynie.

64. Chodziło o przekroczenie szosy Łapy-Bransk, prowadzącej z północy na południe, podczas gdy os marszu Brygady wiodła z zachodu na wschód.

65. Wieś Olszewo, obecnie w gminie Biansk, woj białostockie Na miejscu bitwy pomnik i płyta z nazwiskami poległych O bitwie w W Lewandowski, 3 Pułk Szwoleżerów im płka Jana Kozietultkiego w kampanii jesiennej 1939 r ,,Acta Umversitatis Nicolai Copermci Historia IX Nauki Humamstyczno-Społeczne z 58, Toruń 1973 idem, Z walk 3 Pułku Szwoleżerów Mazowieckich im płk Jana Kozietulskiego we wrześniu 1939 r, tamże, z 67, 1975, idem Zarys historii 201 pułku szwoleżerów - 3 Pułku Szwoleżerów Mazowieckich im płk Jana Kozietuhkiego (lipiec 1920-23 sierpnia 1939), tamże, z 167, 1986

66. W bitwie pod Olszewem 1 szwadronem dowodził ppor Borys Żaryn.

67. Dowódca 3 szwadronu, odznaczony Krzyżem Virtuti Mili tan (1939 r ) W oflagu VII A (Murnau), a po wyzwoleniu w II Korpusie jako dowódca szwadronu w 3 p. uł., zmarł w 1970 r w Londynie.

68. Promocja 15 X 1937 r , dowódca 2 plutonu w szwadronie ckm ranny pod Olszewem, od 27 IX zastępca dowódcy 4 szwadronu i dowódca plutonu W oflagu II A, a po wyzwoleniu w 1 Dywizji Pancernej, w 1947 r powrócił do kraju, mieszka w Gliwicach.

69. Oficer ogniowy 2 baterii 4 dak, dowódca plutonu, zginął wraz z działonem 13 IX pod Olszewem.

70. Oficer rezerwy, dowódca plutonu łączności 3 p szwol Był w oflagu II D, mieszka w USA.

71. I-sza lokata promocji 1934 r , dowódca 2 plutonu w 3 szwadronie, poległ 13 IV 1939 r , pod Olszewem, pośmiertnie odznaczony Krzyżem Virtuti Mihtari.

72. Promocja 15 VIII 1931 r , oficer informacyjny 3 p szwol , dowódca 3 szwadronu w dniach 14-17 IX 1939 r Internowany na Litwie, w ZSRR i w II Korpusie (rtm ), zmarł w 1968 r w Olsztynie.

73. Przewidywania autora niestety sprawdziły się w znacznej części Poległych w Olszewie pochowano na prowizorycznym cmentarzyku na polu bitwy, postawiono krzyż W latach pięćdziesiątych władze lokalne zarządziły ekshumację i przeniesienie prochów na cmentarz w Bielsku Podlaskim, gdzie złożono je we wspólnej mogile Przy tej okazji pogubiono indywidualne protokoły identyfikacyjne (wszyscy żołnierze mieli znaki identyfikacyjne na nierdzewnej blaszce aluminiowej z takimż drucikiem w oplocie) Dopiero po kilkunastu latach usilnych starań kolegów pułkowych w 1987 r. została położona solidna płyta mosiężna zawierająca kilkadziesiąt nazwisk poległych szwoleżerów oraz żołnierzy innych oddziałów.

74. Opis bitwy pod Olszewem C Liszewskiego odbiega od rzeczywistego przebiegu walk.

75. Ppor rez., od 1 X 1939 r. zastępca dowódcy plutonu, od 11 IX dowódca 3 plutonu 3 szwadronu W oflagu II C, mgr wychowania fizycznego, mieszka w Białymstoku.

76. Adiutant 4 dak.

77. Promocja 1932 r , dowódca 1 plutonu w 2 szwadronie, poległ 13 IX pod Olszewem, pośmiertnie odznaczony Krzyżem Virtuti Mihtari.

78. Oficer rezerwy, dowódca 3 plutonu w 2 szwadronie Internowany na Litwie, w ZSRR i w II Korpusie, mieszka w Londynie.

79. Oficer rezerwy, dowódca 3 plutonu w 1 szwadronie Internowany na Litwie, zginął w ZSRR (?), Liszewski mylnie podaje go jako zabitego w Olszewie.

80. Dowódca 3 plutonu w 4 szwadronie, poległ 13 IX pod Olszewem, pośmiertnie odznaczony Krzyżem Virtuti Mihtari Matka przeniosła jego zwłoki na cmentarz w Topczewie.

81. Oficer rezerwy, dowódca 3 plutonu w 3 szwadronie, ranny pod Olszewem i ewakuowany do Grodna Internowany na Litwie, potem we Francji i w I Korpusie (Anglia), mieszka w USA.

82. Dowódca 2 Pułku Ułanów Grochowskich, od 20 IX 1939 r dowódca BK „Plis.

83. Zastępca dowódcy 1 p. uł., od 11 IX dowódca pułku W oflagu, zmarł w Angin.

84. Starszy trębacz i podoficer ordynansowy dowódcy pułku płka E Milewskiego.

85. Ppor , promocja 15 VIII 1939i , dowódca 2 plutonu w 1 szwadronie Woflagu II C Woldenberg, po wyzwoleniu w Ludowym Wojsku Polskim Oddział Historyczny Sztabu Generalnego, Wojskowy Instytut Naukowo-Wydawniczy, ppłk w stanie spoczynku Docent dr Uniwersytetu im M Kopernika, kierownik Zakładu Historii Wojskowej, w latach 1980-87 wykładowca w Wyższej Szkole Oficerskiej Wojsk Rakietowych i Artylerii w Toruniu, mieszka w Toruniu.

86. St wachm , szef pocztu dowódcy pułku, me dowodził 1 plutonem (dowodzili natomiast plut Czesław Ziehński od 14 do 16 IX, ppor rez mz Ludwik Holmcki-Szulc do 20 IX plut Stefan Babacz do 6 X).

87. Szef 1 szwadronu, odznaczony Krzyżem Virtuti Militari (1939 r ), po wojnie w MO, zmarł.

88. Kpr pchor rez., absolwent Szkoły Podchorążych Rezerwy Kawalerii (1939 rok), 6 X awansowany na wachm pchor

89. Nie poległ Vide przypis nr 79.

90. Legionista zastępca dowódcy 3 p szwol., dowodził pułkiem w dniach 20IX - 6 X W oflagu VII A, po wyzwoleniu w LWP jako płk, dowódca 3 p. uł (20 X 1945 - 16 II 1946) potem przeniesiony w stan spoczynku, zmarł w 1976 w Krakowie.

91. Promocja 1935 r , dowódca 1 plutonu w szwadronie ckm, od 19 (17?) IX dowódca 4 szwadronu W oflagu II C (Woldenberg), mieszka w Warszawie.

92. Oficer rezerwy 3 psk, odznaczony Krzyżem Virtuti Militari Inż rolnik, zmarł w Warszawie.

93. „Franc byt początkowo wożony na taczance ckm razem z por Migurskim, pozmej opiekował się tym rannym i powoził taczanką, w czasie kapitulacji przekazany Niemcom.

94. Promocja 1929 r wychowawca w Szkole Podchorążych Kawalerii w Grudziądzu, w dniach 6-13 IX dowódca 1 plutonu w 3 szwadronie, a od 14 IX dowódca 2 szwadronu W oflagu VII A, zwolniony z powodu choroby mjr w AK, odznaczony Krzyżem Virtuti Mihtari (1944 r ), zmarł w Warszawie.

95. Jest to wiersz Andre Maurois w przekładzie polskim Wiktora Zechentera, drukowany w zbiorze opowiadań (polski tytuł, Oddech warny ) Książkę tę miał w ręku C Liszewski, przebywając w oflagu w Colditz.

96. Gen rosyjski Anton Denikin (1874-1947), jeden z organizatorów kontrrewolucji 1918—20, zmarł na emigracji.

102. Podoficer zawodowy pułku, specjalista od broni maszynowej i przeciwpancernej, zastępca dowódcy plutonu taczanek, przydzielony z plutonem 17 IX do 4 szwadronu. Internowany na Litwie, uciekł w rodzinne strony; czynny w AK, odznaczony Krzyżem Virtuti Militari.

103. Gen bryg. od 1 I 1928 r., dowódca DOK III i DOK IX, dowódca SGO „Polesie"; zmarł w niewoli niemieckiej 5 IX 1941 r. pod Dieznem. Pośmiertnie awansowany do stopnia gen. dyw (1 I 1943); prochy sprowadzone do kraju, spoczywają na cmentarzu w Kocku.

104. Promocja 15 VIII 1939 r., dowódca 2 plutonu w 4 szwadronie; poległ pod Kijanami 29 IX, pośmiertnie odznaczony Krzyżem Virtuti Miiitari.

105. Zdanie to odtwarza zdarzenie sprzed tygodnia. W dniu 27 IX ppor. Migurski był w służbie.

106. Oficer rezerwy piechoty, nauczyciel z Suwałk, późniejszy towarzysz niewoli autora.

107. W armii Księstwa Warszawskiego dosłużył się szefostwa szwadronu w 5 psk.; zginął pod Kockiem 5 V 1809 r.

108. Ppor. rez., do 13 IX dowódca 1 plutonu w 4 szwadronie, od 13 IX poza pułkiem. Czy o niego chodziło autorowi?

109. Oficer rezerwy, inspektor uprawy tytoniu w Rajgrodzie, dowódca 3 plutonu w szwadronie ckm 1 p. uł.; w niewoli razem z autorem.

110. Oficer rezerwy, oficer ordynansowy dowódcy 3 p. szwol., od 13IX adiutant 3 p szwol. W oflagu II C, a po powrocie do kraju sędzia Sądu Najwyższego; zmarł w 1977 r. w Warszawie.

111. Faktycznie ppor. rez., dowódca 2 plutonu w 2 szwadronie 9 psk.

112. Dowódca 13 Dywizji Piechoty Zmotoryzowanej.

Fr. Kleeberg gen. bryg. 114. Za szkołą w Lipinach.

114. Za szkołą w Lipinach.

Opracowali: Władysław Lewandowski
Ryszard R. Migurski