Andrzej Wiszowaty (1608-1678) - wnuk (po kądzieli) F. Socyna, pisarz i kaznodzieja, arianin.


Na przełomie XVI i XVII wieku powstał na Suwalszczyźnie silny zbór ariański. Utworzył go w 1594 r. w Filipowie Krzysztof Morsztyn, starosta filipowski. Pomagał w tym dziele maż jego siostry Elżbiety, Faust Socyn oraz przełożony zboru, Jan Volkert, znakomity działacz i pisarz ariański. U jego boku, kaznodzieją w Filipowie był wówczas Andrzej Wiszowaty - senior. Mocno zaangażowani w działalność religijną byli jego dwaj bracia - Benedykt, należał do założycieli szkoły w Rakowie, a wicestarostą w Filipowie, gorliwym apostołem arianizmu był Stanisław. Ostatni, ożenił się z jedyną córką Socyna, Agnieszką. Z tego związku w Filipowie 26 listopada 1608 r. urodził się Andrzej Wiszowaty.

Wkrótce ojciec Andrzeja przeniósł się na stałe do województwa krakowskiego, do objętej w dzierżawę wsi Jankówki. Syna oddał do pobliskiego Raciborska, do domu Krzysztofa Morsztyna, gdzie wraz z jego synami pobierał pierwsze nauki. W 1619 r. robiący szybkie postępy w nauce Andrzej Wiszowaty udał się do słynnej szkoły w Rakowie. Po jej ukończeniu w 1629 r. objął obowiązki nauczyciela w katolickim domu wojewody lubelskiego, Aleksandra Tarły. Niechętni temu arianie wezwali go ponownie do Rakowa. Otrzymawszy w 1631 r. stypendium na uzupełnienie studiów wybrał się w podróż za granice. Po rocznym pobycie w Gdańsku, przez Hamburg udał się do Holandii. Podjął studia na uniwersytecie w Lejdzie, często odwiedzał Amsterdam. Przebywał także w Anglii i we Francji. Poznał i zaprzyjaźnił się ze słynnymi wówczas teologami: Episcopiusem, Gassendim, Grocjuszem. Krzysztofowi Arciszewskiemu odmówił towarzystwa w podróży do Ameryki Południowej.

W roku 1637 Wiszowaty powrócił do kraju, ale po trzech latach jako opiekun Adama Suchodolskiego wyruszył w kolejną podróż zagraniczną. Ponownie odwiedził Niemcy, Holandię i Francję. Drogę powrotną w 1642 r. odbył w towarzystwie Jana Amosa Komenskiego.

Objął teraz funkcję ministra zboru w Piaskach, a po jego zamknięciu pracował w różnych zborach ariańskich na Wołyniu i Ukrainie. Powstanie Chmielnickiego zmusiło go do chwilowego przeniesienia się w okolice Gdańska. Stąd przeniósł się do województwa krakowskiego (Robkowo, Raciborsk, Lusławice). Częste zmiany miejsca pobytu związane były z późniejszymi wydarzeniami wojennymi.

Uchwała sejmowa z 1658 r., skazująca arian na wygnanie z Polski w ciągu trzech lat, zmusiła Wiszowatego do opuszczenia kraju. Uczynił to 10 lipca 1860 r.

Przez Kluczbork, później Keszmark udał się do Manheim nad Renem. Po trzyletnim tam pobycie - wypełnionym pisarstwem i propaganda religijną - otrzymał zakaz działalności.

W 1666 r. przeniósł się Wiszowaty do Amsterdamu, gdzie spędził resztę swego życia. Wiele pracy poświęcił gromadzeniu rękopisów i druków myślicieli ariańskich. Złożyły się one na monumentalne wydawnictwo "Bibliotheca Fratrum Polonorum", które w 1674 r. trafiło na indeks ksiąg zakazanych.

Andrzej Wiszowaty był autorem 62 prac, w tym części w języku polskim. Większość z nich pozostaje do dziś nie znana. Dotyczyły teologii, filozofii religii i etyki. Próbował swych sił także jako poeta.

Współczesnemu czytelnikowi udostępniono w ramach "Biblioteki Klasyków Filozofii" pracę "O religii zgodnej z rozumem, czyli traktat o posługiwaniu się sądem rozumu także w sprawach teologicznych i religijnych".

Andrzej Wiszowaty zmarł w Amsterdamie 29 lipca 1678 r.

Biografie